Crochendy Nantgarw

Lle tawel oedd Nantgarw yn niwedd y ddeunawfed ganrif, ond yn 1794 agorwyd Camlas Morgannwg o Ferthyr Tudful i Gaerdydd a datblygodd y pentref i raddau helaeth oherwydd y gamlas. Mae olion y gamlas i’w weld ger safle crochendy enwog Nantgarw yng nghysgod ffordd yr A470.

Cysylltir enw Thomas Billingsley yn bennaf â gwaith porslen Nantgarw ond cafodd gymorth gan ei fab-yng-nghyfraith, Samuel Walker, a gŵr busnes o’r enw William Weston Young. Ganwyd Billingsley yn Derby yn 1758 a chafodd ei hyfforddi i baentio porslen yng ngwaith Derby, lle bu’n gweithio rhwng 1788 a 1796. Ond uchelgais Billingsley oedd cynhyrchu porslen o’r un ansawdd a, os nad gwell na phorslen Se’vres wrth arbrofi. Teithiodd yn eang a chredir iddo ymweld â Nantgarw ar daith yn 1807.

Yn 1813, penderfynodd ymsefydlu yn Nantgarw gyda’i deulu, ac adeiladwyd yr odynnau yn ystod gaeaf 1813-14 ynghyd ag adeiladau angenrheidiol i’r broses o gynhyrchu porslen. Roedd rhaid arbrofi cyn y gellid dechrau cynhyrchu’r porslen.

Roedd Nantgarw yn le delfrydol i sefydlu crochendy oherwydd ei lleoliad ar lannau Camlas Morgannwg. Roedd clai yn gallu cael ei gludo yn hawdd i’r gweithfeydd, tra gellid cludo’r porslen drudfawr i Gaerdydd yn fwy diogel ar y gamlas nag ar gefn ceffyl. Gellid malu’r clai mewn melin gyfagos ac roedd cyflenwad digonol o lo ar gael i danio’r ffwrneisi.

Ond er gwaetha’r amodau ffafriol hyn, methiant fu’r fenter oherwydd prinder arian, a rhaid oedd cael cymorth Thomas Pardoe, arlunydd porslen o fri. Cafodd e ei eni yn Derby hefyd, ac roedd wedi cael profiad yn paentio porslen yng ngwaith Caerwrangon ac yng Nghrochendy Cambrian yn Abertawe, cyn mentro ar ei ben ei hun fel peintiwr porslen ym Mryste yn 1809. Roedd Pardoe and Billingsley yn gyfeillion o’u dyddiau gyda’i gilydd yn Derby. Yn y cyfamser symudodd Billingsley i Abertawe lle sefydlodd Gwaith Tsiena Abertawe. Ond yn sgil trafferthion daeth yn ôl i Nantgarw ac yn 1817 fel ail agorwyd crochendy Nantgarw.

Y tro hwn llwyddodd William Weston Young i gael arian oddi wrth rhai o feistri haearn Merthyr, megis William Crawshay a J.J.Guest, a hefyd oddi wrth wŷr bonheddig, yn eu plith yr Ardalydd Bute. Yn ôl William Weston Young roedd porslen Nantgarw cystal â os nad gwell na unrhyw borslen arall yn y byd. Ond yn 1820 symudodd Billingsley a Walker i Coalport i weithio i Rose. Ond siom oedd yn eu disgwyl eto oherwydd nid oedd porslen Billingsley yn hawdd i’w gynhyrchu’n economaidd. Bu farw Billingsley yn Coalport yn 1828, ac ymfudodd Walker i’r Unol Daleithiau.

Gadawodd Billingsley llawer o’i gynnyrch yn Nantgarw, ac mewn ymgais i adennill cyfran o’r arian a fuddsoddwyd yng ngwaith Nantgarw, trefnodd William Weston Young arwerthiant ar 8fed Tachwedd 1820. Ymhlith yr eitemau ar werth roedd nifer o ddarnau porslen Nantgarw wedi eu haddurno yn goeth ag aur. Nid oes sicrwydd mai gwaith arlunio Billingsley oedd ar y darnau hyn. Prynodd Young ei hun gyflenwad o borslen gwyn ac yn 1821 gwahoddodd Thomas Pardoe i Nantgarw i addurno’r porslen gwyn er mwyn ei werthu’n lleol.

Roedd Billingsley wedi mynd â chyfrinach y sglein gwydredd terfynol gydag ef i Coalport – sglein terfynol oedd yn bennaf gyfrifol am arbenigrwydd porslen Nantgarw. Felly roedd rhaid i Young ddyfesio reset ei hun, ond nid oedd mor llwyddiannus â’r un gwreiddiol. Ni chynhyrchodd Young gyflenwad newydd o borslen yn Nantgarw. Ei fwriad oedd cwblhau addurno’r stoc o lestri gwyn, a’u gwerthu’n lleol. Ar Fai 9fed 1821 cynhaliwyd arwerthiant yn y Bontfaen, ac yno fe werthwyd cannoedd o ddarnau o borslen cain. Ond unwaith eto methodd Young â chadw’r crochendy yn Nantgarw i fynd, ac ar Hydref 28, 1822 gwerthwyd gweddill y porslen wedi ei baentio, y porslen gwyn, ac yn ôl rhai, y mowldiau. Credir i Pardoe aros yn Nantgarw ac mae’n debyg mai ef baentiodd y stoc a werthwyd. Bu farw yn 1823, ac fe’i claddwyd yn Eglwysilan.

Agorwyd Crochendy Nantgarw unwaith eto gan fab Thomas Pardoe, William Henry, i gynhyrchu crochenwaith yn hytrach na phorslen. Gwnaeth ef grochenwaith “Rockingham” – crochenwaith o liw brown cyfoethog – a chynhyrchodd nwyddau megis tebotau, poteli llestri a theils ar gyfer y llawr a llefydd tân. Cynhyrchodd hefyd bibau clai ar gyfer ysmygu tybaco.

Bu farw William Henry yn 1867, a throsglwyddwyd y busnes i’w feibion, a buont yn masnachu o dan yr enw “Y Brodyr Pardoe”. Ond nid oeddent yn medru cystadlu â’r diwydiant sigarennau, ac felly, caeodd y crochendy ei ddrysau am y tro olaf yn 1921.

Hanes trist braidd sydd i grochendy Nantgarw felly. Er i borslen o’r radd flaenaf gael ei gynhyrchu yno, nid oedd gan y crefftwyr y gallu i wneud y fenter yn un llwyddiannus yn ariannol.

Cyfrifir gwaith Billingsley o ran prydferthwch ffurf a cheinder crefft yn uchel iawn ymhlith casglwr porslen, ac erbyn heddiw, oherwydd eu prinder, mae llestri Nantgarw yn gwerthu am bris uchel iawn mewn arwerthiannau.

Dros y blynyddoedd aeth y gwaith lle cynhyrchwyd porslen hardd Nantgarw yn adfeilion ond oherwydd brwdfrydedd pobl leol prynwyd y safle gan Gyngor Bwrdeistref Taf Elái yn 1989. Ers hynny buddsoddwyd yn helaeth i adfer y gwaith ac erbyn hyn mae arddangosfeydd, artistiaid gwadd a gwersi celf yn cael eu cynnal yno ac mae’n atyniad i dwristiaid i’r ardal.

C.W.

Gwefan Crochendy Nantgarw > https://nantgarwchinaworksmuseum.co.uk/